Prof. Dr. Celalettin Yavuz Güvenlik Politikaları Uzmanı, 04 Eylül 2024
Önceki bölümde Gazneliler ve Harizmşahlar (Harzemşahlar) özetlenmeye çalışıldı. Bugün ise genel olarak Selçuklular ve Büyük Selçuklu Devleti ele alındı. Anadolu’ya kitle halinde Türk göçlerinin başlaması ve bir bakıma Anadolu’nun Türkleşmesi Selçuklular döneminde gerçekleştiği için Selçuklularla ilgili kısmın özeti birkaç bölüm halinde yayınlanacaktır.
Oğuzlar (Türkmenler) yalnız Azerbaycan ve Anadolu’da değil, yayılmamışlardı. Aynı zamanda Fars (İran)’ta Yıvalar, Huzistan’da Avşarlar, Batı İran’da ise önce Salurlar daha sonra Yıvalar önemli bir çoğunluk haline gelmişlerdi. Şehr-i Zor, Musul ve Şam, Türkmenlerin toplandıkları diğer bir bölgeydi. Kirman’daki Türkmenler ise oraya Selçuklu hanedanından Kara Arslan Kavurd’un maiyyetinde intikal etmişlerdi. Türklerin İslami devirde kurdukları en büyük hanedanlardan biri (1040-1308) olan Selçukluların çatı devleti Büyük Selçuklu olup, bu çatının altında ayrıca Irak ve Horasan Selçukluları, Kirman Selçukluları, Anadolu (Türkiye) Selçukluları ve Suriye Selçukluları bulunmaktaydı.
Büyük Selçuklu Devleti: Daha önce Oğuzlar ve Oğuz Yabgu Devleti üzerine yayınlanan bölümde Oğuzlar konusuna bir nebze değinilmişti. Oğuzların Kınık boyuna mensup olan hanedan, adını Oğuz Devleti’nin ordu kumandanı Selçuk Bey’den alır. Selçuk Bey’in Mikail, Arslan (İsrail), Musa, Yusuf ve Yunus adlı beş oğlu vardı. Gayri Müslimlerle bir savaşta şehit düşen Mikail’in Davud (Çağrı Bey) ve Muhammed (Tuğrul Bey) isimli iki oğlu, dedeleri Selçuk Bey tarafından yetiştirildiler. Selçuk Bey 961’de Yenikent’ten Cend (Cent) şehrine gelerek beyliğin merkezi yaptı. Karahanlıların baskısına karşı mücadele eden Samani Hükümdarı İsmail b. Noh ei-Müntasır Cend’e gelip yardım isteyince Selçuk Bey onun isteğini kabul etti.
Selçuk Bey, oğlu Arslan Yabgu komutasındaki bir orduyu Karahanlılar üzerine gönderdi. Bu ordu, Semerkant yakınlarındaki Kohek’te karşılaştığı Karahanlı komutanı Subaşı Tegin’i yenilgiye uğrattı. Karahanlı Hükümdarı İlig Han Nasr, yenilgi haberini alır almaz ordusuyla Semerkant’a geldi. Ancak Oğuzlar bir gece baskınıyla Ağustos 1003 yılında onu da yendiler.
Selçuk Bey 1007’de ölünce yerine geçen Arslan Yabgu’nun doğrudan kendisine bağlı 4000 süvariden oluşan bir kuvveti vardı. Ayrıca Selçuk Bey’in diğer oğulları Yusuf ile (Yinal) Musa’nın, torunları Çağrı ve Tuğrul beylerin de kendi askerleri vardı. 1020-21döneminde Karahanlı hanedanına mensup Ali Tegin, Buhara’ya hakim olup ülkesini genişletmeye başladığı sırada Selçuklulara bağlı diğer Oğuz boyları da Cend yöresinden Buhara bölgesine intikal ettiler. İki tarafa arasında oluşturulan güçlü ittifak ve büyük bir ihtimalle Arslan Yabgu’nun desteği sayesinde Ali Tegin’in Buhara’yı ele geçirdiği değerlendirmesi yaygındır.
Arslan Yabgu’nun ölümünün ardından Selçuklu ailesinin başına Musa (İnanç) Yabgu geçse de idare fiilen Tuğrul Bey ve Çağrı Beylerin elindeydi. Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda Gaznelilerle mücadeleler (Nesa Savaşı; 1035, Serahs Savaşı; 1038 ve son olarak 1040’taki Dandanakan) çok önemlidir. Bu mücadeleye girişmede Karahanlıların da rolü vardı. Zira Kadir Han Karahanlı hükümdarı olunca, bir görüşmesinde Gazne Hükümdarı Mahmud’a Selçukluların gelişmesine dikkat çekti. Bunun üzerine Gazneli Mahmud da binlerce süvariye sahip mert Arslan Yabgu’yu hile ile Semerkant’a getirtip tutuklattı. Gazne’ye, oradan Hindistan’da Mültan yakınındaki Ka. Jincar Kalesi’nde hapsedilen Arslan Yabgu 1032’de öldü.
Fiilen devleti yöneten Tuğrul ve Çağrı kardeşlerin liderliğine aile mensuplarından itiraz edilmemiş olsa da bu durumu kabul etmeyen 4.000 çadırlık bir Türkmen kitlesi ayrılarak Gazneli Mahmud’un izni ile geçtiği Horasan’a yerleştiler.
Karahanlıların Buhara hükümdarı Ali Tekin, Tuğrul ve Çağrı Beylerin yönetime geçmelerini kendisi için tehlikeli görerek rahatsız olmuş ve aileyi zayıflatmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştu. Sonunda iki kardeş Ali Tekin’in hazırlamış olduğu ordu ile savaşmak zorunda kaldılar ancak bu savaş sonucunda kayıplar vererek Harizm’e çekildiler.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-33” ile devam edecektir.
