2025 İnsani Gelişme Raporu’nun Türkiye İçin Söyledikleri – Prof. Dr. Faruk Taşcı

Prof. Dr. Faruk TAŞCI – 12 Haziran 2025

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından “İnsani Gelişme Raporu” (İGR) ilk defa 1990 yılında “İnsani Gelişmenin Kavramı ve Ölçülmesi” başlığıyla kamuoyu ile paylaşıldı. O yıldan sonra her yıl düzenli olarak yayınlanan raporların sonuncusu 2025 Mayıs başında “Bir Seçim Meselesi: Yapay Zekâ Çağında İnsanlar ve Olasılıklar” başlığıyla görücüye çıktı.

İnsani Gelişme Raporu Hakkında Kısa Bilgilendirme

Nobel ödüllü iktisatçı Amartya Sen’in “yapabilirlik yaklaşımı”nı dikkate alarak geliştirilen İGR, genelde ekonomik büyümenin ve özelde gelirin tek başına refahı ölçmek için yeterli olmadığını, eldekiler ile nelere muktedir olup olunmadığının ortaya konması gerektiğini merkeze almaktadır.

Dolayısıyla, insanların ne kadar gelir elde ettiğinden ziyade, nasıl bir hayat sürdüklerine, ne tür fırsatlara sahip olduklarına ve istedikleri gibi neyi yapabildiklerine odaklanan bir insani gelişim yaklaşımı söz konusudur. Burada büyümeyi sadece kişi başına düşen gelirle veya maddi refahla ölçmenin yetersizliği vurgusu vardır. İşte İGR’de ortaya konan İnsani Gelişmişlik Endeksi (İGE) bu yaklaşımdan ilham alınarak hazırlanmaktadır.

Bu çerçevede İGE’de i) sağlık, ii) eğitim ve iii) yaşam standardı (gelir) bileşenleri üzerinden bir hesaplama yapılmaktadır. Sağlık bileşeni, doğumda beklenen yaşam süresi odaklıdır. Eğitim bileşeninde yetişkin okur-yazarlık oranı, ortalama eğitim süresi, beklenen eğitim süresi gibi alt değişkenler vardır. Gelir bileşeninde, satın alma gücü paritesine göre GSYİH merkezdedir.

İGE değerleri, her bir bileşen için 0 ile 1 arasında normalize edilmiş alt indeksler hesaplanarak tespit edilmektedir. İGE aralığı 0.800 ve üzeri olanlar için “çok yüksek insani gelişme”, 0.700-0.799 arası için “yüksek insani gelişme”, 0.550-0.699 arası için “orta insani gelişme” ve 0.549 ve altı için “düşük insani gelişme” şeklinde ülkelerin sınıflandırması yapılmaktadır.

2025 Raporundaki İGE Değerlerine Göre Sıralamalar

1990 yılında 130 ülkenin İGE değerlerinin hesaplandığı raporda, 2025 yılında 193 ülkenin İGE değerleri bulunmaktadır.

Tablo 1. 2025 Raporu’na Göre İGE’de İlk 20 Ülke

2025 Raporu’ndaki İGE değerlerine göre 0.972 puan ile İzlanda zirvede bulunmaktadır. İzlanda’yı Norveç ve İsviçre aynı değerlerle (0.970) takip etmektedir. Dikkat çeken noktalardan biri İGE değerlerine göre ilk 20 ülke içinde İskandinav ülkelerinin tamamının olması, diğeri de halkının çoğunluğu Müslüman olan ülkelerden sadece Birleşik Arap Emirlikleri’nin 15. sırada yer almasıdır (Tablo 1).

Tablo 2. 2025 Raporu’na Göre İGE’de Son 10 Ülke

İGE değerlerine göre en sonda olan 10 ülkeye bakıldığında en dikkat çeken noktanın Yemen haricindeki kalan 9 ülkenin Afrika kıtasından olmasıdır. Güney Sudan 0.388 puan ile 193. sırada sonuncu ülkedir (Tablo 2).

İGE Değerlerine Göre Türkiye’nin Yeri

2025 İGE değerine göre Türkiye 0.853 puan ile 51. sırada yer almaktadır. Bu sıralama ile Türkiye, “çok yüksek insani gelişme” sınıflandırması içinde bir ülkedir.

Grafik 1. Türkiye’nin İnsani Gelişmişlik Endeksi Değerleri (1990-2022)

Bu haliyle Türkiye, 64. sıradaki Rusya’dan, 67. sıradaki Malezya’dan, 78. sıradaki Çin’den ve 84. sıradaki Brezilya’dan öndedir. Ancak İGE hesaplamalarının yapılmaya başlandığı 1990’dan bu yana Türkiye’nin İGE değerleri sürekli bir yükselme eğiliminde iken 2025 yılındaki İGE’de bir önceki yıla göre bir miktar gerileme söz konusudur. 1990 yılındaki 0,598’lik değer, artarak 2022 yılına gelindiğinde 0,855 puana ulaşmıştır. Buna göre de Türkiye 45. sırada yer almaktadır. Fakat 2025 yılında (2023 yılı verilerine göre) açıklanan İGE değeri bir miktar azalma ile 0.853’e gerilemiş (Grafik 1) ve bunun uzantısı olarak da sıralamada 51. ülke olunmuştur. Yine de Türkiye’nin İGE değeri 1990’ten 2023 yılına kadar yaklaşık % 42,6 artarak 0,598’den 0,853’e yükselmiştir.

Tablo 3. İslam İşbirliği Teşkilatı Üyeleri İçinde İGE Değerlerine Göre İlk 10 Ülke

Öte yandan Türkiye, İGE değerlerine göre İslam İşbirliği Teşkilatı’na (İİT) üye olan ülkeler arasında ilk 10’da yer almaktadır. İlk 10’da yer alan ülkelerin tamamı İGE sınıflandırmasında “çok yüksek insani gelişme” içindedir (Tablo 3). Burada dikkat çeken nokta, Kazakistan ile birlikte Türkiye hariç ilk 10’daki 8 ülkenin tamamının “monarşi” ile yönetiliyor olmasıdır.

Sonuç olarak; Türkiye İGE açısından neredeyse her yıl gelişme içinde olarak “çok yüksek insani gelişme” sınıfında olmasına rağmen ilk 20 ülke arasına girmekten uzak bir yerde bulunmaktadır. Bununla birlikte Türkiye, İİT ülkeleri içinde ilk 10’da olan bir ülkedir.

Yine de hem İGE genelinde hem İİT ülkelerinin İGE’leri özelinde Türkiye’nin daha iyi bir yere/sıraya gelmesi için sağlık yatırımlarının daha da artırılması, eğitim alanındaki gelişmelerin hız kesmeden devam etmesi ve orta gelir düzeyinin yükseltilmesi önem arz etmektedir.

Ayrıca bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, eğitimin kalitesinin artırılması, genç işsizlik oranının düşürülmesi gibi özel adımların atılması, Türkiye’nin İGE değerlerinin artması adına gerekli durmaktadır.