
Prof. Dr. Celalettin Yavuz, Güvenlik Politikaları Uzmanı- 26 Ocak 2025
Önceki bölümde, daha önce başlanan Anadolu’nun Türkleşmesi özetlenmişti. Bugün özellikle Mısır’da olmak üzere Ortadoğu’da taz bilinen şu Türk devletleri de ele alındı: Tolunoğulları, Ihşidiler, Fatimi Ordularında Türkler, Eyyubiler hanedanı ve Türkler, Memlukler.
Abbasi Devleti içerisinde Arap ve İran kökenli bir kısım hanedanlar yanında, bizzat Türkler tarafından da Tolunoğulları, Sacoğulları, İhşidiler gibi kısa süreli bazı hanedanların oluşturulmasına imkan vermiştir. Müslüman Türk valiler tarafından oluşturulan bu siyasî teşekküller, Abbasi Hilafet merkezi ve halifeleriyle sürdürdükleri ilişki düzeni dolayısıyla, yarı bağımsız Türk-İslam devletleri adı da verilebilir.
Tolunoğulları (868-905): Tolunlular, İslam halifeliği toprakları içinde kurulan müstakil ilk Türk siyasi oluşumudur. Kurucusu Oğuz Türklerinden Ahmed bin Tolun idi. Bu siyasi teşekkül para bastırmış, adına hutbe dahi okutturmuştur. Veliahtlık sistemi uygulanmamış ise de valinin vefatı halinde aynı aileden oğlu veya kardeşi geçebilmekteydi. Hiyerarşide vali ve emirden sonra vezir bulunmaktaydı. Tolunoğlu Ahmed, Mısır’ın refahının en önemli sebeplerinden birinin ziraat olduğunu görmüş ve özellikle onu geliştirmeye çalışmış, bu maksatla da sulama işlerini ele almıştır. Kahire yakınında Nil nehri üzerindeki er-Ravda adasında, mevsimlere göre Nil sularının yükselmesini tespitle, nehri Mikyasu’n-Nil (Nilometre)’i ıslah ettirmiştir.
37 yıllık kısa sürede edebiyat, tarih, hukuk, fen, tıp, dini ve felsefi ilimler başta olmak üzere çeşitli alanlarda önemli gelişmeler sağlanmıştır. Arapça bilmesine rağmen Türkçe şiirler yazabilen, Musikiye meraklı olan Tolunoğlu Ahmed, şairleri de korumuştur.
Ihşidiler (Akşitler: 935-969): Abbasi Devleti’nin zayıfladığı dönemlerde Mısır’da kurulan Türk devletidir. Akşitler ya da İhşidiler adı, 935-969 yılları arasında Abbasi Devleti’ne hizmet eden, kökeni Fergana’ya kadar uzanan Türk komutanlardan Muhammed B. Tuğç (Toğaç) tarafından kurulmuştur. Devletin adı, Muhammed B. Tuğç’un ünvanı olan “ihşid”, yani prenstir. Kısa bir süre içinde, Suriye, Mekke ve Medine’yi topraklarına katarak Hicaz bölgesinde egemenlik kuran, kutsal topraklara sahip olan ilk Türk -İslam devletidir. Muhammed Bin Togaç’tan sonra 4 hükümdar daha gelse de kısa süre sonra sona ermiştir.
Fatimi Ordularında Türkler (909-1171): Faimiler; bir Şii (İsmailiye) devleti olmasına rağmen, Mısır’ın fethini takip eden süreçte Muiz-lidinillâh (953-975) döneminde Türklerin istihdam edilmesiyle Türk unsurunun etkin olduğu bir devlet olarak da bilinir. Türklerin Fatimi ordusu içindeki yükselişleri Halife el-Aziz-billah’ın Suriye’deki savaşlarda Türklerin muharebe becerilerini ve Mağrib’ten gelen askerlerin yetersizliklerini görmesi sonucunda gerçekleşmeye başlamıştır. Ancak daha sonra Ermeni kökenli Bedr el-Cemali’nin vezirliği sırasında Türk komutanları ve askeri birlikleri ortadan kaldırılmıştır.
Eyyubiler Hanedanı (1171-1252): Adını Devletin kurucusu olan Selahaddin Yusuf bin Eyyüb’ün babası Necmeddin Eyyüb’den alan Eyyubi Devleti, Mısır’da kurulan bir devlettir. Hezbaniyye Kürtlerinin Revvadiyye aşiretindendir. Revvadilerin atası Revvad b. Müsenna el-Ezdi ve aşireti, Abbasi Halifesi Ebu Cafer el-Mansur tarafından Basra’dan alınarak Azerbaycan’a yerleştirildi. Bölgedeki Hezbaniyye Kürtleri ile karışıp Kürtleşen Revvadiler, XI. yy’da Selçukluların hizmetine girerek zamanla Türk-Kürt-Arap karışımı haline gelmişlerdi.
Daha sonra Zengi Devletinin komutanı Selahaddin Eyyubi’nin bağımsızlığını ilan etmesiyle tarih sahnesine çıkan Eyyubilere özellikle de Kürtler tarafından sahip çıkılmaya çalışılmaktadır.
Zengilerden Nurettin Zengi’nin komutanlarından Selahaddin Eyyubi, Kudüs Haçlı Krallığı’na karşı başarılı seferleri ile Kuzey Sudan, Yemen ve Libya seferleri ile de bilinmektedir.
Memlukler (1250-1517): 1159’da Mısır’ı ele geçiren Selahaddin Eyyubi, ordusunda kölelerden oluşturulan birliklere, ağırlık vermiştir. Memluk Sultanlığına adını veren ve Mısır ordusunun süvari bilirliklerini oluşturan Memluk atlı birlikleri komutanları olan Türklerin kurduğu devlet, 1517’de Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.
Not: Yazı dizisi “Türk Kimliği Üzerine-60” ile devam edecektir.